Eratosthenes biografisi
Eratosthenes (Eratosten), M.Ö. 276 da Cyrene’de , günümüz Libya‘sında doğmuştur, ama – M.Ö. 194 de, ölene değin tüm yaşamı Ptolemaic Mısır‘ının başkenti Alexandria (İskenderiye)’de yaşamıştır. Atina‘da tahsilli ve M.Ö. 245 yılına dürüst III. Ptolemaios’un daveti üstüne İskenderiye’ye gelerek yaşamının geri kalan kısmını burada geçirmiştir. III. Ptolemaios onu oğlunu eğitimi için de görevlendirmiştir. Hiç evlenmemiştir.
İskenderiye Kütüphanesi’nde müdürlük de yapan Eratosthenes’in, Yer’in Ölçümü ve Coğrafya Hatıratı adlı yapıtları kaybolmuştur; oysa Strabon ve Batlamyus gibi coğrafyacıların yapmış oldukları alıntılardan yararlanarak bu yapıtlar hakkında data edinmemiz mümkündür. Bilim adamı olduğu dek ozanlığı ile de tanınır. Matematik, astronomi ve felsefe ile uğraştı.
Coğrafya Hatıratı üç bölümden oluşmuştur. Birinci bölümde Yunan tarihine, ikinci bölümde Yer’in ölçümüne ve üçüncü bölümde ise harita yapımına ilişkin ayrıntılı bilgiler verilmiştir.
Eratosthenes, felsefe, dilbilgisi, kronoloji ve coğrafya gibi çok farklı alanlara yönlendirilmiş alanlarda çalıştı. Bu çalışmaları sonucunda çok kayda değer sonuçlar gerçekleştirdi. İskenderiye kitaplığından epeyce yararlandı. Fakat, o daha fazla matematikçi olarak iki buluşuyla tanınır. Bunlardan ilki, asal sayıların bulunmasına yarayan ve kendi adını içeren meşhur Eratosthenes Kalburu‘dur. İkincisi, orta orantılı problemin çözümü için tasir.
Yerkürenin çevresini başlangıçta kesin bir biçimde hesaplayan Eratosthenes’tir. Bu amaçla, Assuan ve İskenderiye arasındaki boylam yayının derece hesabıyla uzunluğunu buldu. Meridyen yayının uzunluğunu ve ondan yararlanarak Dünya’nın çevre uzunluğunu Ekvator’u hesaplamış, çalışmalarını Geopraphika adlı eserinde toplamıştır. Dünya üzerindeki yerleşik alanların sınırlarını, hazırladığı bir haritada da belirten matematik coğrafyacıdır.
Eratosthenes’in azımsanamayacak bir başarısı da o vakit bilinen dünyanın haritasını çıkarması. Harita İngiliz adaları dahil Avrupa, Afrika ve Asya anakaralarını kapsıyordu. Küresel bir yüzeyi düz kağıt üstünde göstermek kolay bir iş değildi. Tıpkı bir portakal kabuğunu masa üstüne dümdüz vermek gibi. Eratosthenes enlem paralelleriyle meridyen meridyenlerini kullanarak epeyce duyarlı ve güvenilir bir projeksiyonla güçlüğün üstesinden gelmişti. Yaptığı harita yüzyıllarca denizcilikte ve diğer alanlarda kullanıldı.
Eratosthenes, MÖ 195’de kör olmuştur ve bir sene sonra bile bile kendini aç bırakarak 81 yaşındayken ölmüştür.
Eratosthenes, güneşin dünyadan uzaklığını 92 milyon mil olarak hesaplamıştır (açıkçası 93 milyon mildir).
Eratosthenes, dünyanın çevresini ölçmek için, Aristotales ’nun da fikirlerinden yararlanarak şu yolu izlemiştir;
* Dünya yaklaşık bir küre biçimindedir.
* Güneş ışınları dünyaya paralel doğrular her tarafında gelirler.
Mısır ’daki Aswan şehrinde, yılın açıklanmış bir gününde tam öğle vakti güneş ışınları yere düşey gelmektedir.
Aynı günde ve benzer saatte, Darı ’ın öteki bir kenti İskenderiye ’de ise güneş ışınları yere dikey gelmemektedir.
İşte bu farklılıktan yararlanan Eratosthenes, dünyanın çevresini şu şekilde hesapladı;
1-Biri Aswan ’da diğeri İskenderiye ’de iki çubuk (gnomon çubuğu)yere düşey konumda batırıldı. Bu çubuklar, sanal olarak uzatıldın belirttiği açının ölçüsü, derece tarzında x olsun.
2- Aswan ile İskenderiye arasındaki mesafe, o zamanki uzunluk ölçüsü olan stad kullanılarak ölçülmüştür. Bu uzaklık 5000 staddır.
3- Aswan ’daki çubuğun göstergesi 0 olduğu yani güneş ışınlarının Aswan ’da yere tepede olan geldiği anda İskenderiye ’de güneş ışınlarının oradaki çubukla 7, 2 derecelik açı yaparak geldiği ölçülerek belirlenmiştir.
4- Bundan sonrası çok kolaydır.
Her daire çemberi gibi yer kürenin çevrel çemberinin de 360 derece olduğunu varsayan Eratosthenes basit bir orantı işlemiyle bu çemberin 24.670 mil olduğunu (açıkçası 24.870 mildir) hesaplar.
Dünyanın çevresi ç ise;
ç /360. 7, 2= 5000 stad 5000 . 360 / 7, 2 = 250 000 stad eder.. Bu da yaklaşık 46 260 km oluyor Bu değerinde o zamanın şartlarına kadar , dünyanın bugün aşina çevresine ( 40 024 km ye) oldukça yaklaşık bir değerdir.
Erathostenes ’in çözümü için kullandığı şeyler bir gnomon ve Geometri ile Coğrafya bilgisiydi. (Gnomon yere dik olarak saplanan düz bir çubuktan ibarettir. Eski zamanlarda sık sık kullanılan bir takvim bununla birlikte gün içindeki zamanı gösteren bir çeşitlilik ilkel saattir.) Teknolojinin hemen şimdi bazı basit el aletlerini geçemediği o çağda, böyle bir hesaplama olabilmek sahiden, doğaüstü bir zeka işi.
Başlıca amacı güneş ile Ay’ın boyutlarını vermek, dünyadan uzaklıklarını saptamaktı. Ama bunun için ilk önce arzın büyüklüğünü hesaplaması gerekiyordu. Elde yararlanabileceği hiç bir optik vasıta yoktu.
Erathostenes, Erathostenes Kalburu denilen formülü de bulmuştur. Erathostenes Kalburu kayıtlı bir tamsayıya kadar yer alan asal sayıların bulunması için kullanılan bir yöntemdir.